Het is helaas niet anders, “oud worden is leuk maar oud zijn niet” (J. van Uden). Maar wat heeft domotica hier nou mee te maken?
Het aantal zorgbehoevende 65 plussers neemt sterk toe. Daarbij groeit ook de groep 65 plussers die gebruik maken van domotica. Nederland was al sinds 2009 koploper in de Europese Unie op het gebied van computer bezit en het aandeel huishoudens met internet (cbs, 2009). Vanaf dat moment is de domotica of ook wel huisautomatisering sterk in opkomst gekomen. De woningen van nu en in de toekomst zijn en zullen steeds meer veranderen in een omgeving die reageert op het gedrag van de bewoners. De domotica die we nu kennen richt zich vooral op de algemene particulieren en op de zorgbehoevende. Maar waarom wordt deze domotica nou precies ingezet en maakt dit werkelijk het leven van de zorgbehoevende 65 plussers beter?
Wat is domotica?
En wat betekent domotica eigenlijk? Het woord domotica bestaat uit twee woorden, namelijk domo dat is afgeleid van het woord ‘domus’ dat in het Latijns huis betekend. Het woord ‘tica’ komt uit de het woord informatica. Met domotica bedoelen we dus alle techniek die binnen en rond het huis kan worden gebruikt. (Bron: Domotica en palliatieve zorg) Een huis met domotica wordt dan ook wel een ‘slim’ huis genoemd. In de eind jaren negentig is domotica ontwikkeld voor zelfstandig wonende ouderen zonder dementie. Maar vanaf 2002 wordt hier ook mee geëxperimenteerd in kleinschalige groepswoningen. (Leo Polakhuis, 2008) Wanneer er spraken is van deze techniek, specifiek voor de zorgbehoevende zodat ze langer zelfstandig kunnen blijven wonen, dan spreken we niet langer meer over domotica maar over zorgdomotica.
Deze zorgdomotica is onder te verdelen in twee hoofdgroepen. De eerste groep kunnen we ook wel de toezichthoudende technologie noemen en de tweede groep is de ondersteunende technologie. Deze eerste groep van toezichthoudende technologie is verder onder te verdelen in de zogenoemde eerste, tweede en derde generatie domotica. Toezichthoudende technologie is voornamelijk gericht op het begrenzen en beveiligen van de client. De zorgverlener zal in bij dit systeem automatisch gewaarschuwd worden bij een mogelijke zorgvraag. Hierdoor wordt als het waren waarnemingsgebied van de zorgverlener vergroot. Hierdoor zal een zorgverlener minder controle rondes hoeven lopen, wat ook de nachtrust van de cliënten bevordert. Met het inzetten van toezichthoudende domotica kunnen vrijheidsperperkende maatregelen zoals, fixatiebanden en bedhekken, worden teruggedrongen wat een voordeel is voor de cliënten (rivm, 2013). Dankzij toezichthoudende domotica kan er ‘zorg op afstand’ worden verleend. Dit geeft ouderen de mogelijkheid om langer zelfstandig thuis te blijven wonen. De ondersteunende technologieën worden gebruikt bij mensen met ernstige lichamelijke beperkingen. Deze techniek kan deze mensen ondersteunen bij de alledaagse handelingen. Deze vorm van domotica wordt vooral gebruikt in de vorm van speciale afstandsbedieningen, waarmee de zelfredzaamheid van mensen met een ernstige lichamelijke beperking wordt vergroot. (rivm, 2013)
Waar moet zorgdomotica aan voldoen?
Zorgdomotica zal aan de wensen van alle gebruikers moeten voldoen. Dit zijn zowel de primaire gebruiker, secundaire gebruiker en de tertiaire gebruiker. Volgens PLANETREE voldoet effectieve technologie (waaronder zorgdomotica) aan 6 van de 12 pijlers voor mensgerichte zorg. Deze 6 pijlers zijn:
•Betere persoonlijke aandacht voor het welzijn van de mens.
•Zelfbeschikking van de client.
•Technologie en design gericht op acceptatie.
•Betrokkenheid van zorgpersoneel, participatie van familie en mantelzorg.
•doelmatig inzet van zorgtijd.
•Preventie van hoge zorgkosten.
(Planetree Nederland, 2015)
Het blijkt dus dat het belangrijk is dat Domotica-oplossingen, simpel en vanzelfsprekend in gebruik zijn, niet te veel keuzes bevatten en het product moet mobiel zijn. (Bron: Domotica en palliatieve zorg)
Domotica voor wie
Domotica is eind jaren negentig ontwikkeld voor zelfstandig wonende ouderen zonder dementie, maar vanaf 2002 wordt er ook mee geëxperimenteerd in kleinschalige groepswoningen. (Leo Polakhuis, 2008)
Uit ander onderzoek komt naar voren dat domotica op verschillende terreinen in de zorg kan worden ingezet. Zo kan het comfort vergroot worden door het bedienen van apparaten op afstand mogelijk te maken zoals, klimaat, gordijnen en verlichting. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van een multifunctionele afstandsbediening. Dit is erg handig voor ouderen die slechter te been zijn en toch zelfstandig willen wonen. Maar ook op het gebied van veiligheid levert domotica een bijdragen. Zo kan de techniek vroegtijdige alarm slaan bij ongevallen en indien gewenst de toegang naar ruimtes voor sommige openen of juist sluiten. Het vroegtijdig alarmeren kan met bewegingssensoren en belmatten. De toegangsverlening kan met bijvoorbeeld een RFID-chip (Radio Frequency Identification). Ook kent domotica een verbetering in communicatie, zoals beeldbellen of een beter ontworpen telefoon voor ouderen. Dit zorgt ervoor dat het nog makkelijker wordt om sociale contacten te leggen vanuit je eigen woonruimte. Maar ook een belafsrpaak of skype afspraak kan ervoor zorgen dat ouderen sneller met hun probleem naar bijvoorbeeld een huisarts gaan omdat ze hierdoor niet worden een beperkte mobiliteit. (Bron: Domotica en palliatieve zorg)
Domotica is ondersteunend en niet vervangend.
Volgens onderzoek is gebleken, en dit is belangrijk is om te realiseren, dat zorgdomotica nooit een vervanging van de zorgspecialist kan zijn. Domotica zal altijd als ondersteunend worden gebruikt en mag en zal nooit het doel of bijkomstigheid hebben dat het menselijke contact vervang, (Bron: Domotica en palliatieve zorg) Veel mensen zijn hier bang voor maar wanneer zorgdomotica goed wordt ingezet zal hier nooit spraken van zijn. De IGZ is bijvoorbeeld een bedrijf die het gebruik van domotica stimuleert. Het doel is om zorgdomotica het alternatief voor vrijheidsbeperkende maatregels te laten zijn. Je moet dan denken aan producten zoals het bedhek, fixatiemateriaal of gesloten deuren. (Bron: IGZ,29 oktober 2009) Door het terugdringen van deze zware vrijheidsbeperkende maatregels kunnen psychogeriatrische afdelingen veel mensvriendelijker worden en kan de zorg nog beter per individu worden afgestemd.
Zo kan verlichting de bewoners in een bijvoorbeeld een gesloten afdeling helpen de weg te vinden in de woning. Denk dan aan bijvoorbeeld een alarmsysteem die begeleiders waarschuwt wanneer een valgevaarlijk persoon s'avonds het bed uit stapt om naar de wc te gaan. En soms is het al voldoende om s'avonds de weg van het toilet naar de slaapkamer automatisch te verlichten zodat de bewoner gemakkelijk en goed zicht heeft. De leefcirkels is ook een mooi alternatief voor fixatie. Dit idee is ontworpen om bewoners die zich nog goed kunnen oriënteren de mogelijkheid te geven de afdeling te verlaten en in het publieke dienstencentrum rond te wandelen. (Leo Polakhuis, 2008) Deze twee voorbeelden zijn voor de bewoners echt een verhoging van de kwaliteit van leven. Dat is ook één van de twee hoofddoelen van het toepassen van deze technische hulpmiddel. Het tweede doel is de ondersteuning van het verzorgende personeel door de werkdruk te verminderen. (Leo Polakhuis, 2008)
Invloed domotica op de werkdruk
Door het toenemende aantal zorgbehoevende 65 plussers en de veranderingen in de zorg zou domotica volgens sommige een oplossing kunnen bieden voor de werkdruk van het zorgpersoneel. Maar uit het volgende artikel van (Leo Polakhuis, 2008) bleek domotica juist geen invloed te hebben op de ervaring van werkdruk en arbeidstevredenheid van verzorgende.
De mogelijke verklaring hiervoor is dat het voor de verzorgende veel inspanning kost om met een nieuwe innovatie zoals zorgdomotica te leren werken. Maar het kan ook zijn dat de werkwijze van de verzorgende niet is veranderd nadat zorgdomotica is ingezet. Det kan zijn omdat deze nieuwe werkwijze niet aansluit bij hun vaste routine of hun opvattingen over hoe zorg moet worden verleend. Stel een afdeling heeft domotica om s'nachts de bewoners in de gaten te houden, dan hoeft de verzorging dus minder controle rondes te lopen. Wanneer dit dan toch wordt gedaan dan zal de werkdruk hetzelfde blijven. Ook had de techniek in de beginperiode veel valse meldingen terwijl er niets aan de hand was. Dit heeft een negatieve invloed op het personeel. Het vertrouwen inde technologie wordt hierdoor aangetast en de werkdruk zal verhogen door al de valse meldingen (Leo Polakhuis, 2008) Hieruit blijkt dat domotica ook nadelig kan werken wanneer het product niet goed functioneert en menen er niet mee overweg kunnen.
Op welke plekken wordt domotica ingezet?
Domotica wordt al veel ingezet in de zorg. Zo blijkt dat in de gehandicaptenzorg ,verpleeghuiszorg, geestelijke gezondheidszorg en ook steeds meer bij particulieren domotica wordt ingezet.
Wat kost domotica
De kosten van domotica is erg divers. Zo zijn er op internet verschillende gratis domotica app’s te downloaden. Dit zijn bijvoorbeeld apps die bijvoorbeeld beeldbellen nog makkelijker door voorgeprogrammeerde contacten. Maar er zijn ook prijzige geintergreerde domotica systemen bij grote zorgorganisaties die door ICT’ers onderhouden worden. Domoticasystemen zijn over het algemeen eenvoudig uit te breiden. Zo kan er per individu op maat een domoticasysteem worden aangemeten. Je moet dit zien als een basisnetwerk waar steeds meer computers op aangesloten worden. De kosten zijn dan ook afhankelijk van de wensen, en de eventueel al aangelegde “basis”netwerk. De meeste aanbieders werken met pakketten. Hierin bieden ze een aantal voorzieningen aan. Per aanbieder kan het pakket verschillen. Globaal genomen variëren de kosten van € 5000,- voor een basispakket tot € 25.000 voor een volledig pakket met alle voorzieningen mogelijk. (F.A.Q., 2014)
Wat zijn de risico’s en gevaren ervan
De risico’s die samenhangen met de inzet van domotica zijn divers. In meeste gevallen ontbreekt de juiste visie op het gebruik ervan. Door alleen een systeem aan te schaffen ben je er nog niet. Het houden van een risico- en probleemanalyse voordat de techniek wordt aangeschaft ontbreekt vaak. Er worden na de installatie vaak geen testperiode ingezet om te kijken of de domotica daadwerkelijk doet waarvoor hij is aangeschaft. Hierdoor is de betrouwbaarheid van het systeem onzeker en wordt de kans op ongewenste incidenten vergroot. Voor en tijdens testperiode moet er voldoende training en scholing zijn om het product optimaal en veilig te laten functioneren. Hierdoor zal ook de emotionele veiligheid en privacy van de cliënten gewaarborgd blijven die in andere gevallen vaak onvoldoende wordt ingeschat. Bron: IGZ, 29 oktober 2009<
Maar ook zonder domotica kunnen we de zorg nog efficiënter en beter maken
Hiervoor kun je goed onderstaande bron voor gebruiken.(Bron: Handleiding kleinschalig woningjuni2012)
Kijk op bovenstaande site/bron voor meer informatie
Bibliografie cbs. (2009). www.cbs.nl. Opgehaald van De digitale economie 2009: http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/E87BCAE8-8F0E-4F43-90FE-B44F3D513E8A/0/2009p34pub.pdf
F.A.Q. (2014). Wat kost domotica. Opgehaald van www.smart-homes.nl: http://www.smart-homes.nl/Domotica/F-A-Q.aspx#watkostdomotica
Leo Polakhuis. (2008, april). Domotica werkt. Opgehaald van www.woonzorg.nl: http://www.woonzorg.nl/leo_polakhuis_amsterdam
Planetree Nederland. (2015). Visie en de 12 componenten. Opgehaald van www.planetree.nl: http://www.planetree.nl/wp-content/uploads/Planetree-Brochure-2011.pdf
rivm. (2013, april). Domotica in de langdurige zorg. Opgehaald van www.rivm.nl: http://www.rivm.nl/dsresource?objectid=rivmp:209115&&disposition=inline&ns_nc=1&ns_nc=1
Wat is domotica?
En wat betekent domotica eigenlijk? Het woord domotica bestaat uit twee woorden, namelijk domo dat is afgeleid van het woord ‘domus’ dat in het Latijns huis betekend. Het woord ‘tica’ komt uit de het woord informatica. Met domotica bedoelen we dus alle techniek die binnen en rond het huis kan worden gebruikt. (Bron: Domotica en palliatieve zorg) Een huis met domotica wordt dan ook wel een ‘slim’ huis genoemd. In de eind jaren negentig is domotica ontwikkeld voor zelfstandig wonende ouderen zonder dementie. Maar vanaf 2002 wordt hier ook mee geëxperimenteerd in kleinschalige groepswoningen. (Leo Polakhuis, 2008) Wanneer er spraken is van deze techniek, specifiek voor de zorgbehoevende zodat ze langer zelfstandig kunnen blijven wonen, dan spreken we niet langer meer over domotica maar over zorgdomotica.
Deze zorgdomotica is onder te verdelen in twee hoofdgroepen. De eerste groep kunnen we ook wel de toezichthoudende technologie noemen en de tweede groep is de ondersteunende technologie. Deze eerste groep van toezichthoudende technologie is verder onder te verdelen in de zogenoemde eerste, tweede en derde generatie domotica. Toezichthoudende technologie is voornamelijk gericht op het begrenzen en beveiligen van de client. De zorgverlener zal in bij dit systeem automatisch gewaarschuwd worden bij een mogelijke zorgvraag. Hierdoor wordt als het waren waarnemingsgebied van de zorgverlener vergroot. Hierdoor zal een zorgverlener minder controle rondes hoeven lopen, wat ook de nachtrust van de cliënten bevordert. Met het inzetten van toezichthoudende domotica kunnen vrijheidsperperkende maatregelen zoals, fixatiebanden en bedhekken, worden teruggedrongen wat een voordeel is voor de cliënten (rivm, 2013). Dankzij toezichthoudende domotica kan er ‘zorg op afstand’ worden verleend. Dit geeft ouderen de mogelijkheid om langer zelfstandig thuis te blijven wonen. De ondersteunende technologieën worden gebruikt bij mensen met ernstige lichamelijke beperkingen. Deze techniek kan deze mensen ondersteunen bij de alledaagse handelingen. Deze vorm van domotica wordt vooral gebruikt in de vorm van speciale afstandsbedieningen, waarmee de zelfredzaamheid van mensen met een ernstige lichamelijke beperking wordt vergroot. (rivm, 2013)
Waar moet zorgdomotica aan voldoen?
Zorgdomotica zal aan de wensen van alle gebruikers moeten voldoen. Dit zijn zowel de primaire gebruiker, secundaire gebruiker en de tertiaire gebruiker. Volgens PLANETREE voldoet effectieve technologie (waaronder zorgdomotica) aan 6 van de 12 pijlers voor mensgerichte zorg. Deze 6 pijlers zijn:
•Betere persoonlijke aandacht voor het welzijn van de mens.
•Zelfbeschikking van de client.
•Technologie en design gericht op acceptatie.
•Betrokkenheid van zorgpersoneel, participatie van familie en mantelzorg.
•doelmatig inzet van zorgtijd.
•Preventie van hoge zorgkosten.
(Planetree Nederland, 2015)
Het blijkt dus dat het belangrijk is dat Domotica-oplossingen, simpel en vanzelfsprekend in gebruik zijn, niet te veel keuzes bevatten en het product moet mobiel zijn. (Bron: Domotica en palliatieve zorg)
Domotica voor wie
Domotica is eind jaren negentig ontwikkeld voor zelfstandig wonende ouderen zonder dementie, maar vanaf 2002 wordt er ook mee geëxperimenteerd in kleinschalige groepswoningen. (Leo Polakhuis, 2008)
Uit ander onderzoek komt naar voren dat domotica op verschillende terreinen in de zorg kan worden ingezet. Zo kan het comfort vergroot worden door het bedienen van apparaten op afstand mogelijk te maken zoals, klimaat, gordijnen en verlichting. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van een multifunctionele afstandsbediening. Dit is erg handig voor ouderen die slechter te been zijn en toch zelfstandig willen wonen. Maar ook op het gebied van veiligheid levert domotica een bijdragen. Zo kan de techniek vroegtijdige alarm slaan bij ongevallen en indien gewenst de toegang naar ruimtes voor sommige openen of juist sluiten. Het vroegtijdig alarmeren kan met bewegingssensoren en belmatten. De toegangsverlening kan met bijvoorbeeld een RFID-chip (Radio Frequency Identification). Ook kent domotica een verbetering in communicatie, zoals beeldbellen of een beter ontworpen telefoon voor ouderen. Dit zorgt ervoor dat het nog makkelijker wordt om sociale contacten te leggen vanuit je eigen woonruimte. Maar ook een belafsrpaak of skype afspraak kan ervoor zorgen dat ouderen sneller met hun probleem naar bijvoorbeeld een huisarts gaan omdat ze hierdoor niet worden een beperkte mobiliteit. (Bron: Domotica en palliatieve zorg)
Domotica is ondersteunend en niet vervangend.
Volgens onderzoek is gebleken, en dit is belangrijk is om te realiseren, dat zorgdomotica nooit een vervanging van de zorgspecialist kan zijn. Domotica zal altijd als ondersteunend worden gebruikt en mag en zal nooit het doel of bijkomstigheid hebben dat het menselijke contact vervang, (Bron: Domotica en palliatieve zorg) Veel mensen zijn hier bang voor maar wanneer zorgdomotica goed wordt ingezet zal hier nooit spraken van zijn. De IGZ is bijvoorbeeld een bedrijf die het gebruik van domotica stimuleert. Het doel is om zorgdomotica het alternatief voor vrijheidsbeperkende maatregels te laten zijn. Je moet dan denken aan producten zoals het bedhek, fixatiemateriaal of gesloten deuren. (Bron: IGZ,29 oktober 2009) Door het terugdringen van deze zware vrijheidsbeperkende maatregels kunnen psychogeriatrische afdelingen veel mensvriendelijker worden en kan de zorg nog beter per individu worden afgestemd.
Zo kan verlichting de bewoners in een bijvoorbeeld een gesloten afdeling helpen de weg te vinden in de woning. Denk dan aan bijvoorbeeld een alarmsysteem die begeleiders waarschuwt wanneer een valgevaarlijk persoon s'avonds het bed uit stapt om naar de wc te gaan. En soms is het al voldoende om s'avonds de weg van het toilet naar de slaapkamer automatisch te verlichten zodat de bewoner gemakkelijk en goed zicht heeft. De leefcirkels is ook een mooi alternatief voor fixatie. Dit idee is ontworpen om bewoners die zich nog goed kunnen oriënteren de mogelijkheid te geven de afdeling te verlaten en in het publieke dienstencentrum rond te wandelen. (Leo Polakhuis, 2008) Deze twee voorbeelden zijn voor de bewoners echt een verhoging van de kwaliteit van leven. Dat is ook één van de twee hoofddoelen van het toepassen van deze technische hulpmiddel. Het tweede doel is de ondersteuning van het verzorgende personeel door de werkdruk te verminderen. (Leo Polakhuis, 2008)
Invloed domotica op de werkdruk
Door het toenemende aantal zorgbehoevende 65 plussers en de veranderingen in de zorg zou domotica volgens sommige een oplossing kunnen bieden voor de werkdruk van het zorgpersoneel. Maar uit het volgende artikel van (Leo Polakhuis, 2008) bleek domotica juist geen invloed te hebben op de ervaring van werkdruk en arbeidstevredenheid van verzorgende.
De mogelijke verklaring hiervoor is dat het voor de verzorgende veel inspanning kost om met een nieuwe innovatie zoals zorgdomotica te leren werken. Maar het kan ook zijn dat de werkwijze van de verzorgende niet is veranderd nadat zorgdomotica is ingezet. Det kan zijn omdat deze nieuwe werkwijze niet aansluit bij hun vaste routine of hun opvattingen over hoe zorg moet worden verleend. Stel een afdeling heeft domotica om s'nachts de bewoners in de gaten te houden, dan hoeft de verzorging dus minder controle rondes te lopen. Wanneer dit dan toch wordt gedaan dan zal de werkdruk hetzelfde blijven. Ook had de techniek in de beginperiode veel valse meldingen terwijl er niets aan de hand was. Dit heeft een negatieve invloed op het personeel. Het vertrouwen inde technologie wordt hierdoor aangetast en de werkdruk zal verhogen door al de valse meldingen (Leo Polakhuis, 2008) Hieruit blijkt dat domotica ook nadelig kan werken wanneer het product niet goed functioneert en menen er niet mee overweg kunnen.
Op welke plekken wordt domotica ingezet?
Domotica wordt al veel ingezet in de zorg. Zo blijkt dat in de gehandicaptenzorg ,verpleeghuiszorg, geestelijke gezondheidszorg en ook steeds meer bij particulieren domotica wordt ingezet.
Wat kost domotica
De kosten van domotica is erg divers. Zo zijn er op internet verschillende gratis domotica app’s te downloaden. Dit zijn bijvoorbeeld apps die bijvoorbeeld beeldbellen nog makkelijker door voorgeprogrammeerde contacten. Maar er zijn ook prijzige geintergreerde domotica systemen bij grote zorgorganisaties die door ICT’ers onderhouden worden. Domoticasystemen zijn over het algemeen eenvoudig uit te breiden. Zo kan er per individu op maat een domoticasysteem worden aangemeten. Je moet dit zien als een basisnetwerk waar steeds meer computers op aangesloten worden. De kosten zijn dan ook afhankelijk van de wensen, en de eventueel al aangelegde “basis”netwerk. De meeste aanbieders werken met pakketten. Hierin bieden ze een aantal voorzieningen aan. Per aanbieder kan het pakket verschillen. Globaal genomen variëren de kosten van € 5000,- voor een basispakket tot € 25.000 voor een volledig pakket met alle voorzieningen mogelijk. (F.A.Q., 2014)
Wat zijn de risico’s en gevaren ervan
De risico’s die samenhangen met de inzet van domotica zijn divers. In meeste gevallen ontbreekt de juiste visie op het gebruik ervan. Door alleen een systeem aan te schaffen ben je er nog niet. Het houden van een risico- en probleemanalyse voordat de techniek wordt aangeschaft ontbreekt vaak. Er worden na de installatie vaak geen testperiode ingezet om te kijken of de domotica daadwerkelijk doet waarvoor hij is aangeschaft. Hierdoor is de betrouwbaarheid van het systeem onzeker en wordt de kans op ongewenste incidenten vergroot. Voor en tijdens testperiode moet er voldoende training en scholing zijn om het product optimaal en veilig te laten functioneren. Hierdoor zal ook de emotionele veiligheid en privacy van de cliënten gewaarborgd blijven die in andere gevallen vaak onvoldoende wordt ingeschat. Bron: IGZ, 29 oktober 2009<
Maar ook zonder domotica kunnen we de zorg nog efficiënter en beter maken
Hiervoor kun je goed onderstaande bron voor gebruiken.(Bron: Handleiding kleinschalig woningjuni2012)
Kijk op bovenstaande site/bron voor meer informatie
Bibliografie cbs. (2009). www.cbs.nl. Opgehaald van De digitale economie 2009: http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/E87BCAE8-8F0E-4F43-90FE-B44F3D513E8A/0/2009p34pub.pdf
F.A.Q. (2014). Wat kost domotica. Opgehaald van www.smart-homes.nl: http://www.smart-homes.nl/Domotica/F-A-Q.aspx#watkostdomotica
Leo Polakhuis. (2008, april). Domotica werkt. Opgehaald van www.woonzorg.nl: http://www.woonzorg.nl/leo_polakhuis_amsterdam
Planetree Nederland. (2015). Visie en de 12 componenten. Opgehaald van www.planetree.nl: http://www.planetree.nl/wp-content/uploads/Planetree-Brochure-2011.pdf
rivm. (2013, april). Domotica in de langdurige zorg. Opgehaald van www.rivm.nl: http://www.rivm.nl/dsresource?objectid=rivmp:209115&&disposition=inline&ns_nc=1&ns_nc=1